Szczepański Jan Alfred, pseud. i krypt. m.in.: (j), j.a.s., J.A.S., J.A. Szcz., J.S., J.Szcz., Jan Jaszcz, (jana), jaszcz, Jaszcz, JASZCZ, SZCZ., Wieniawa (1902–1991), prozaik, autor reportaży, krytyk teatralny, literacki i filmowy, taternik, alpinista.

Ur. 9 XI (wg S-ego 8 XI) w Krakowie, był wnukiem Alfreda (zob.), synem Ludwika (zob., tu informacje o rodzeństwie S-ego) i Lucyny z Libiszowskich.

Od najwcześniejszych lat znał S. Zakopane i Tatry; w r. 1913 wyjechał po raz pierwszy za granicę do Włoch. Nauki początkowe pobierał w domu, a od r. szk. 1912/13 w krakowskim męskim Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego, gdzie w r. szk. 1918/19 powtarzał szóstą klasę. W r. szk. 1919/20 uczył się w gimnazjum koedukacyjnym w Brzesku, a maturę zdał 26 IX 1921 w V Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. T.r. podjął studia polonistyczne na Wydz. Filozoficznym UJ. Słuchał wykładów m.in. Jana Łosia, Józefa Kallenbacha, Jana Rozwadowskiego, Kazimierza Nitscha, Stanisława Windakiewicza, Ignacego Chrzanowskiego, Władysława Folkierskiego, Tadeusza Sinki, Stanisława Wędkiewicza i Władysława Szajnochy. Uczył się języków francuskiego, włoskiego i rosyjskiego, biegle posługiwał się niemieckim. Był członkiem i głównym ideologiem zawiązanej w r. 1921 grupy taternickiej, zwanej od r. 1925 «Grupą Syfonów», a skupionej w Zakopanem przy rodzinnej willi «Swoboda» (ul. Przecznica, obecnie ul. Stanisława Witkiewicza); należeli do niej m.in. Jan Kazimierz Dorawski, Ryszard Wasserberger, Stanisław Krystyn Zaremba, Jadwiga Honowska, Mieczysław Szczuka, Zofia Krókowska i Marzena Skotnicówna, pieczętujący się jako taternicy znakiem Wstępującej Drabiny. Był twórcą przesądu z r. 1923 o zwiastującym śmierć «mnichu tatrzańskim» (widmo Brockenu).

Od r. 1922 należał S. do lewicującego Koła Artystyczno-Literackiego UJ («Art.-Lit.», w l. 1923–5 był jego prezesem), które tworzyli także Jan Brzękowski, Adrian Czermiński i Józef Edward Dutkiewicz. Dn. 2 XII 1922 razem z Brzękowskim, Dutkiewiczem i Julianem Przybosiem wziął udział w głoszącym «negatywizm» „Powszechnym mitingu w sprawie sztuki” w sali Kopernika w Collegium Novum UJ. Debiutował w r. 1923 poematem Księżyc na trapezie na łamach, związanego z «Art.-Litem», warszawskiego miesięcznika „Twórczość Młodej Polski” (nr 2–3); twórczość poetycką kontynuował tu w r. 1924 Sonetami z cyklu Aeroplan nad Tatrami (nr 4) oraz drobnymi wierszami (nr 6) podpisanymi m.in. pseud. Wieniawa. W międzyuczelnianym krakowskim piśmie „Akademik” (R. 2 nr 17–18) ogłosił w grudniu 1923, również pod pseud. Wieniawa, korespondencję o ruchu literackim na UJ. Dn. 20 II 1924 zorganizował w krakowskiej kawiarni «Jama Michalika» imprezę poetycką „Trampolina”, z udziałem Czermińskiego i Brzękowskiego. Dn. 16 III 1924 uczestniczył z nimi w wystąpieniu p.n. Wieczór Trzech, uznanym za sukces poetycki, w krakowskim Starym Teatrze. Utrzymując kontakty z pismem awangardy lubelskiej „Reflektor”, nadesłał do jego redakcji w październiku 1924 kilkanaście wierszy oraz korespondencję Z Krakowa; wydrukowano jedynie wiersz Patrząc na fotografię p. Robinson, bohaterki słynnego skandalu (1924 nr 2); w archiwum pisma (w posiadaniu Tadeusza Kłaka) zachował się cykl poetycki pt. Klucz. W styczniu 1925 w warszawskim socjalistycznym „Głosie Niezależnym” (nr 1) opublikował jako Jan Jaszcz (odtąd używał różnych wariantów tego pseudonimu) szkic Radykalizm i socjalizm a literatura współczesna. Przygotował tomik poetycki Żabi koń (niewyd., mszp. w Zwierzeniach i wspomnieniach, w: Centr. Arch. Turystyki Górskiej w Kr. , sygn. JAS III 1.8.2.3.); kilka wierszy z tego zbioru ogłosił w r. 1931 w „Taterniku” (nr 4). Jako prezes «Art.-Litu» doprowadził 26 II 1925 wraz z prezesem Sekcji Artystycznej Koła Polonistów Uczniów UJ «Helion», Januszem Stępowskim, do połączenia obu konkurencyjnych organizacji w Koło Artystyczno-Literackie UJ «Helion». Dn. 14 III 1925 uczestniczył w wieczorze autorskim «Kongres», a w wydanym z tej okazji almanachu poetyckim pod tym samym tytułem, zawierającym także utwory Brzękowskiego, Czermińskiego, Jerzego Ronarda-Bujańskiego i Mieczysława Jastruna (pod pierwotnym nazwiskiem Agatstein) opublikował wiersze Szpieg i Trampolina, które po latach (w ankiecie dla IBL PAN z r. 1957) uznał za swój właściwy debiut.

W r. 1924 był S. jednym z inicjatorów zawiązania Sekcji Taternickiej Akademickiego Związku Sportowego (AZS) w Krakowie; w r. 1928 pełnił funkcję jego skarbnika i wiceprezesa, w l. 1930–1, ponownie wiceprezesa, a w l. 1931–6 członka zarządu. Dn. 2 VIII 1925, uczestnicząc w zejściu z Lodowej Przełęczy, wbrew regułom turystyki górskiej, odłączył się z Zarembą i bratem Alfredem od grupy, w której niebawem zginął w Dolinie Jaworowej prokurator warszawski Kazimierz Kasznica, jego dwunastoletni syn Wacław oraz Wasserberger; temu ostatniemu poświęcił wspomnienie Człowiek-taternik („Głos Niezależny” 1925 nr 3), a relację z wypadków pt. Szlakiem burz i śmierci opublikował w „Wierchach” (T. 4: 1926). W „Taterniku” (R. 11: 1925) ogłosił artykuł Z rozważań nad istotą taternictwa. Po ostatnim (1926/7) roku studiów nie przystąpił do egzaminu magisterskiego. Próbując sił jako prozaik, opublikował w r. 1927 trzy nowele, z czego dwie: Film mórz nieznanych („Czas” nr 25) oraz Panna z klubu alpejskiego („Naokoło świata” nr 39) zostały wyróżnione w konkursach. Wspólnie z Jastrunem i Brzękowskim opublikował w r. 1927 w primaaprilisowym (z 1 IV) numerze „Kuriera Literacko-Naukowego” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”) humoreskę Bujdały literackie, wzorowaną na jednodniówce „Jadą Mośki Literackie” („Wiad. Liter.” 1926 nr z lipca). Wraz z Marią Perlberżanką napisał w l. 1927–33 Powieść o miłości oraz jej kontynuację – Góry (CATG, sygn. JAS III 3.1–2). W r. 1927 opracował projekt siedmiotomowego przewodnika po Tatrach. Od r. 1928 był działaczem Sekcji Turystycznej Polskiego Tow. Tatrzańskiego (PTT).

W l. 1926–31 należał S. do najbardziej aktywnych taterników w Polsce; wytyczył w Tatrach ponad dwieście nowych dróg i wariantów. W r. 1926 były to, dokonane z Czermińskim i bratem Alfredem, przejścia: z Doliny Hlińskiej na Zadnią Bednarzową Turnię, północno-zachodnią granią przez Ramię Krywania na Krywań oraz własny długi wariant z Doliny Ciężkiej północno-wschodnią ścianą na Ciężki Szczyt. W r. 1927 przyłączył się z bratem do projektu Szczuki (przejście wszystkich nadzwyczaj trudnych dróg tatrzańskich), z którym dokonali m.in. pierwszego przejścia grani Wideł od Kieżmarskiego Szczytu ku Łomnicy. W r. 1928 przeszedł z Honowską i bratem z Dolinki Pustej południowo-zachodnim Żlebem na Kozią Przełęcz Wyżnią. Jego najdłuższe letnie przejście o charakterze skalno-śnieżnym wiodło przez Dolinę Śnieżną i Wyżnią Kapałkową Ławkę na Lodowy Szczyt; t.r. wytyczył dwie nowe drogi na Zadni Kościelec: z Dorawskim środkową częścią północno-wschodniej ściany, a z bratem środkową częścią ściany zachodniej. W towarzystwie Wincentego Birkenmajera, Kazimierza Kupczyka i Witolda Henryka Paryskiego przeszedł północną ścianą Świstowej Czuby, a w towarzystwie brata, Dorawskiego, Birkenmajera, Kupczyka i Skotnicówny wszedł z Doliny Zadniej Jaworowej północną ścianą na Mały Ostry Szczyt. Najtrudniejszego przejścia dokonał w r. 1930; była to droga na Gierlach prawą depresją wschodniej ściany, w towarzystwie Birkenmajera, Dorawskiego i Kupczyka. Z Dorawskim i bratem wytyczył t.r. nową drogę prawym filarem północno-wschodniej ściany Wielkiej Jaworowej Turni. Z jego przejść zimowych z l. 1927–30 najważniejszymi były: wschodnią ścianą na Małego Młynarza, wschodnią ścianą na Jastrzębią Turnię i północną ścianą na Mały Kieżmarski Szczyt. W r. 1931 uczestniczył z bratem, Dorawskim i Janem Kiełpińskim w pokonaniu dwóch nowych dróg: prawą depresją północno-zachodniej ściany Lodowego Szczytu oraz od północy na Wyżnią Ryglową Przełęcz w murze Jaworowych Turni.

Równocześnie podejmował S. działalność organizacyjną. Pracując na rzecz zjednoczenia polskiego ruchu wysokogórskiego, doprowadził pod koniec r. 1930, wspólnie z Dorawskim i Romanem Kordysem, do zbliżenia krakowskich sekcji AZS i PTT. Od r. 1930 był przez sześć lat redaktorem naczelnym „Taternika”; zwiększył objętość czasopisma, wydawał zeszyty monograficzne poświęcone polskim wyprawom alpinistycznym oraz wybitnym taternikom. Opublikował też na jego łamach wiele znaczących artykułów z dziedziny teorii, ideologii oraz historii taternictwa i alpinizmu: Przyczynki do dziejów Łomnicy oraz O Zamarłej Turni (R. 14: 1930), Syntezy z perspektywy dziesięciolecia (R. 15: 1931), Pomiędzy boiskiem a egzotyką (opublikowany pod nazwiskiem Perlberżanki), Myśli o alpinizmie (R. 16: 1932/3), Fragmenty ideologiczne oraz Tematy zimowe (R. 18: 1934), Taternictwo 1910–32 (R. 18: 1934, R. 19: 1934/5). Dwa ważne artykuły ogłosił również w „Wierchach”: Początki taternictwa zimowego (T. 11: 1933) oraz Dzieje współczesnego taternictwa zimowego (T. 12: 1934); w r. 1935 został członkiem komitetu redakcyjnego tego pisma. Reportaże i opowiadania tatrzańskie publikował od r. 1931 w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”, „Polsce Zachodniej” i „Tygodniku Ilustrowanym”. Oddalił się natomiast od twórczości poetyckiej i tylko w wydawanym w Paryżu przez Brzękowskiego i Wandę Chodasiewicz-Grabowską piśmie „L’art Contemporain – Sztuka Współczesna” (1930 nr 2) ogłosił wiersz Twierdzenie pomocnicze.

Jako działacz Sekcji Turystycznej PTT zorganizował S. dwie wyprawy w Alpy. Wraz z Dorawskim, Birkenmajerem i Jerzym Golczem dokonał w Alpach Delfinackich trzeciego całkowitego przejścia (31 VII – 1 VIII 1931) południowej ściany La Meije drogą Angelo Dibony; wspinaczkę tę uznano za jedno z najwybitniejszych osiągnięć polskiego alpinizmu w okresie międzywojennym. W następnej wyprawie, w sierpniu 1932, zamierzał przejść grań Peutérey na Mont Blanc, ale z powodu skręcenia nogi od próby odstąpił. Na kongres alpinistyczny w Chamonix w r. 1932 wysłał trzy referaty (sam nie brał w nim udziału), z których L’alpinisme contemporain et le sport („Congrès International d’Alpinisme, Chamonix–Mont Blanc 1932”, Paris 1933) należał na zjeździe do najważniejszych; S. został dzięki temu uznany za jednego z pomysłodawców zawiązanej na tym kongresie Międzynarodowej Federacji Związków Alpinistycznych (Union Internationale des Associations d’Alpinisme). Z ramienia krakowskiej Sekcji Taternickiej AZS prowadził w l. 1932–5 rozmowy ze środowiskiem taterników warszawskich, co w r. 1935 zaowocowało powołaniem ogólnopolskiego Klubu Wysokogórskiego przy PTT; był twórcą jego statutu oraz regulaminu kół miejscowych. Od r. 1934 zasiadał w Zarządzie Głównym PTT; w l. 1936–40 był jego sekretarzem generalnym. W r. 1934 włączył się w kampanię przeciw budowie kolejki linowej na Kasprowy Wierch.

Z ramienia Sekcji Turystycznej PTT zorganizował S. w czerwcu i lipcu 1934 wyprawę do Maroka; brał udział w pionierskiej eksploracji gór Wysokiego Atlasu, dokonał kilku pierwszych wejść oraz wytyczył kilka nowych dróg w Masywie Centralnym, Wschodnim i Zachodnim. W „Gazecie Polskiej” (1934 nr 155–248 z przerwami) ogłosił cykl reportaży Polska wyprawa wysokogórska w Wysoki Atlas, które stały się podstawą książki W śniegach i w słońcu Afryki (W. 1935), wysoko ocenionej przez Ferdynanda Ossendowskiego („Nowa Książka” 1936 nr 6). Zredagował też pracę zbiorową Adrar n’Deren. Polska wyprawa alpinistyczna w Wysoki Atlas 1934 („Taternik” R. 19: 1935 nr 4, osobno Kr. 1935). Opowiadania Fragment z dni górskich, o przejściu północnej ściany Świstówki w Tatrach, oraz Przepaść opublikował w lubelskiej „Kamenie” (1934–5 nr 8–9). W l. 1935–8 był sekretarzem redakcji i członkiem komitetu redakcyjnego miesięcznika „Turysta w Polsce”. Opracował broszurę pt. Tatry (W. 1935, 1936), przełożoną anonimowo na język niemiecki (Die Tatra, W. 1935). W r. 1936 odszedł z redakcji „Taternika”. Od lutego 1936 działał w Kole Krakowskim Klubu Wysokogórskiego PTT; w l. 1936–8 był jego sekretarzem, a w l. 1938–9 prezesem. W r. 1936 przeszedł z Feliksem Gustawem Larischem ostatnią ważną drogę wspinaczkową w Tatrach: wschodnią ścianą głównego wierzchołka na Baranie Rogi. Na przełomie l. 1936 i 1937 z Paryskim, Stefanem Osieckim i Justynem Tymonem Wojsznisem wziął udział w II Polskiej Wyprawie w Andy. Przy tej okazji zwiedził Argentynę i Chile. Wspólnie z Osieckim dokonał pierwszego wejścia 7 II 1937 na Nevado Pissis (6788 m), a 26 II t.r. razem z Wojsznisem pierwszego wejścia na Ojos del Salado (6893 m), drugi pod względem wysokości szczyt obu Ameryk. Relacje z wyprawy ogłosił w dodatkach do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”: „Kurierze Turystyczno-Zdrojowym i Komunikacyjnym” (1937 nr 10–11, 14–16, 21–22) jako Polską wyprawę w Andy oraz „Kurierze Literacko-Naukowym” (1937 nr 40–47, 50, 1938 nr 21, 22, 30, 33, 34) pt. Karty z podróży po Chile, Podróż do Catamarki i Odkrycie na wulkanie Copiapo; stały się one podstawą planowanych książek Podróż nad Pacyfik (napisana w r. 1938, niewyd., rkp. w CATG, sygn. JAS III.1.2) oraz Wyprawa do przyszłości ziemi (ukończona w r. 1940, niewyd., rkp. w CATG, sygn. JAS III.1.3.). Natomiast opublikowane w „Kamenie” (1936–7 nr 5–6, 1938–9 nr 8–10) Przez burze oraz Karta z powieści „Góry śniade jak my” były fragmentami powieści pod tym tytułem, ukończonej w r. 1941 (niewyd., rkp. w CATG, sygn. JAS III.1.4.). Pod koniec l. trzydziestych pracował też S. nad książką o Słowacji U południowych sąsiadów; wg jego relacji maszynopis spłonął w r. 1939. Słowacji poświęcił również cykl artykułów pt. Ten kraj był do wczoraj Słowacją („Kur. Liter.-Nauk.” 1938 nr 49–51, 1939 nr 3).

W czasie okupacji niemieckiej mieszkał S. w Krakowie, gdzie pracował jako urzędnik w legalnie działającym PTT (do sierpnia 1940); od lipca 1942 pełnił stałe dyżury w dawnych lokalach PTT (Zarządu Głównego, Oddz. Krakowskiego i Koła Krakowskiego Klubu Wysokogórskiego), czuwając równocześnie nad mieniem organizacji. Od listopada 1943 do końca okupacji niemieckiej był zatrudniony w biurze Sportbeauftragter im Distrikt Krakau. Pisał dalsze wspomnienia górskie: Zdobywanie rekordu (1942, CATG sygn. JAS III.1.5.), W lawinie (1943, tamże sygn. JAS III.1.6.), Przygody ze słońcem, skałą, dziewczyną i śmiercią (1943, tamże sygn. JAS III.1.7.) oraz Siedem biwaków (1944, tamże sygn. JAS III.1.9.). Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej rozpoczął z żoną współpracę z „Dziennikiem Polskim”, założonym w Krakowie przez Jerzego Borejszę, a kierowanym przez Jerzego Putramenta; 1 VI 1945 został zatrudniony w redakcji. W felietonie Uderz w stół... (1945 nr 73) dowodził, że inteligencja «w ogromnej większości jak najdalsza jest od marzeń o powrocie Polski ozonowej i jej londyńskich epigonów», a w artykule wstępnym Droga zdrady narodowej (1945 nr 122) pisał o «reakcji polskiej z centralą w Londynie», która «służy interesom sprzecznym z polską racją stanu i kroczy drogą hańby i zdrady narodowej». Napisany wspólnie z żoną artykuł Literatury polskiej przedwiośnie 1945 (1945 nr 87) był deklaracją polityczno-światopoglądową, w której S. odwoływał się do objaśniającego powojenny kierunek polityki kulturalnej przemówienia Putramenta na zebraniu Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) w Lublinie; powtarzał za referentem, że dla literatury nowej Polski ważne są «współpraca z rzeczywistością, której wyraz spotykamy na każdym kroku» oraz konieczność, by «stanąć na czele społeczeństwa, ukazywać mu nowe drogi i wielkie cele». Ogłaszał też w „Dzienniku Polskim” opowiadania, a także debiutował tu w roli krytyka teatralnego recenzją ze sztuki K. Simonowa „Rosjanie” (1945 nr 200). Dn. 1 VII 1945 został członkiem oddz. krakowskiego ZZLP. Rekomendowany przez Jacka Frühlinga, redaktora politycznego „Dziennika Polskiego”, oraz Karola Kuryluka, redaktora naczelnego tygodnika „Odrodzenie”, zgłosił t.r. akces do Polskiej Partii Robotniczej (PPR). W czerwcu 1946 został w „Dzienniku Polskim” zastępcą redaktora naczelnego (Stanisława Witolda Balickiego). W r. 1946 rozpoczął współpracę z „Odrodzeniem”, publikując artykuły i recenzje teatralne oraz prowadząc stały „Przegląd prasy”. W krótkich notach polemicznych atakował na tych łamach emigrację oraz krajowe środowiska katolickie (Przerosty watykanizmu, 1946 nr 12). Angażował się w kampanię na rzecz referendum z 30 VI 1946, nawołując do głosowania «trzy razy tak», atakował Stanisława Mikołajczyka, a w publicystyce kulturalnej i recenzjach literackich realizował linię propagandową PPR. Jako krytyk literacki i teatralny współpracował też z „Dziennikiem Literackim”. W l. 1946–8 należał do kierowanego przez Wojciecha Natansona komitetu redakcyjnego „Listów z Teatru”. W r. 1946 wszedł ponownie do komitetu redakcyjnego „Wierchów” i zasiadał w nim już do śmierci; w piśmie tym zamieszczał artykuły tatrzańskie, opowiadania i recenzje. Kontynuując działalność w PTT, był w l. 1946–8 i 1949–50 członkiem jego Zarządu Głównego, a w l. 1948–9 wiceprezesem Klubu Wysokogórskiego. W marcu 1947 otrzymał ex aequo z Jerzym Turowiczem nagrodę dziennikarską m. Krakowa. T.r. został członkiem oddz. krakowskiego Związku Zawodowego Dziennikarzy RP (od r. 1951 Stow. Dziennikarzy Polskich) i wszedł do jego Zarządu. W l. 1947–8 był członkiem komisji rewizyjnej oddz. krakowskiego ZZLP. Od poł. r. 1947 do początku r. 1948 publikował recenzje teatralne w krakowskim wydaniu „Trybuny Robotniczej”. W marcu 1948 otrzymał stanowisko sekretarza odpowiedzialnego miesięcznika „Twórczość” i sprawował je do maja 1950.

W r. 1948 został S. odwołany do Warszawy, gdzie objął kierownictwo działu kulturalnego w redakcji organu PPR, dziennika „Głos Ludu”. Po powstaniu w grudniu 1948 PZPR został jej członkiem, a po połączeniu w tym miesiącu redakcji „Głosu Ludu” i pepeesowskiego „Robotnika” w organ PZPR „Trybunę Ludu” zachował kierownictwo działu kulturalnego w nowym dzienniku. Od t.r. zasiadał też w komitecie redakcyjnym miesięcznika „Teatr”. W Warszawie mieszkał przy ul. Łowickiej 35a. Wielokrotnie wyjeżdżał za granicę: w r. 1949 był na Węgrzech i w NRD, a także we Francji, w r. 1953 w Czechosłowacji. Za działalność w turystyce otrzymał w r. 1948 Odznakę Honorową PTT. Na zjeździe połączeniowym PTT z Polskim Tow. Krajoznawczym wszedł w r. 1950 do pierwszego zarządu PTTK. W r. 1949, po odebraniu Leonowi Schillerowi funkcji redaktora naczelnego „Teatru”, został przewodniczącym komitetu redakcyjnego tego pisma; był nim do końca r. 1951, ale przez większość tego czasu sprawował kierownictwo razem z Balickim. W lutym 1952 zasiadł ponownie w zespole redakcyjnym „Teatru” i do r. 1959 publikował na łamach tego pisma liczne artykuły i recenzje. Opowiadał się za realizmem socjalistycznym i z tej pozycji oceniał współczesną dramaturgię i teatr. Wystawienie w r. 1950 w Teatrze Polskim w Warszawie „Don Juana” Moliera w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego zdyskredytował z powodu «mimowolnej obyczajowej apoteozy fideizmu» (Uwagi o dwu inscenizacjach Bohdana Korzeniewskiego, „Teatr” 1951 nr 7). W różnych pismach zwalczał ze szczególną pasją krakowski Teatr Rapsodyczny Mieczysława Kotlarczyka; już od schyłku l. czterdziestych pisał o «mroku rapsodycznym» i «mistycznych oparach» oraz o wspierających teatr «żubrach, mamutach, starych ciotkach i młodych neofaszystach» (Teatralne próby odwagi, „Odrodzenie” 1947 nr 2, Mgła zimowa, „Dzien. Pol.” 1948 nr 11, Teatr Rapsodyczny: co z nim zrobić?, „Odrodzenie” 1948 nr 48, Fałszywa linia „Teatru Rapsodycznego”, „Trybuna Ludu” 1952 nr 81). Ataki te przyczyniły się do likwidacji Teatru Rapsodycznego w lutym 1953. Od t.r. krytykował też ostro „Pamiętnik Teatralny”; zarzucał pismu «archiwalizm, elitaryzm i eklektyzm» oraz nierealizowanie «myśli marksistowskiej o teatrze i w teatrze» (O czasopiśmie „Pamiętnik Teatralny”, „Trybuna Ludu” 1953 nr 59). Pisząc o innych dziedzinach kultury, wykazywał podobną agresję, m.in. atakował linię programową „Tygodnika Powszechnego”, a imiennie Turowicza i Pawła Jasienicę. W związku ze swą postawą otrzymywał listy z pogróżkami, doznawał ostracyzmu ze strony przyjaciół i rodziny; jego ojciec pisał w tym czasie w pamiętniku, że S. «dał się zaczadzić – chodzi odurzony, ślepy, bezkrytyczny». S. w r. 1952 ponownie odwiedził NRD, a od marca t.r. odbywał trzymiesięczną praktykę w Moskwie, w redakcji „Prawdy”. W r. 1953 napisał książkę o teatrze radzieckim Człowiek to brzmi dumnie (niewyd., rkp. w CATG, sygn. JAS III. 3.3.).

S. opatrzył przedmowami wydawane masowo w l. pięćdziesiątych przekłady literatury międzywojennego nurtu proletariackiego i powojennej twórczości pisarzy, opowiadających się w twórczości za doktryną komunistyczną, m.in. „Mikoły Szuhaja, zbójnika” I. Olbrachta (W. 1949), adaptacji scenicznej „Młodej gwardii” A. Fadiejewa (W. 1950), „Wrogów” M. Gorkiego (W. 1950), „Ludzi z Dangaardu” M. Andersena-Nexö (W. 1950), „Trzech dramatów” B. Brechta (W. 1953), a także pisane w duchu socrealizmu powieści polskie, m.in. „Buraczane liście. Niemiłosierni” Marii Jarochowskiej (W. 1950). Napisał wstęp do przewodnika taternickiego „Tatry Wysokie” (W. 1951) Paryskiego. W „Wierchach” opublikował dwa szkice historyczne: Od „Młodej Polski” do Polski Ludowej. Pół wieku polskiego taternictwa klubowego (T. 22: 1953) oraz Półtora wieku polskiej turystyki wysokogórskiej 1805–1955 (T. 24: 1955); fakty z historii taternictwa i turystyki interpretował tu jako przejawy walki «burżuazyjnego wstecznictwa» z postępową «lewicą turystyczną». Równocześnie kontynuował pisarstwo górskie i podróżnicze. W książce Wyprawa do księżycowej ziemi (W. 1954) opowiedział o swej przedwojennej podróży do Ameryki Południowej oraz o wspinaczkach w Andach; publikacja spotkała się z repliką Osieckiego, który w nadesłanej z Londynu polemice („Przegl. Kult.” 1958 nr 3) zarzucił autorowi błędy i fałszerstwa. W r. 1956 opatrzył S. przedmowami „Winnetou” K. Maya (W.) oraz książki o tematyce górskiej: „Nanda Devi” J. Klarnera (W.) i „Wędrówki alpejskie” Wawrzyńca Żuławskiego (W.).

Od r. 1956 współpracował S. z miesięcznikiem „Dialog”. Koncepcji teatru socjalistycznego, przystosowującego repertuar do poziomu niewykształconego widza, bronił również w okresie «odwilży». Teatrom awangardowym zarzucał błędy w linii repertuarowej i fałszywą praktykę inscenizacyjną. Zwalczał działalność Tadeusza i Ireny Byrskich, m.in. w artykule Chrońmy pluskwy czyli Irena Byrska contra Majakowski („Teatr” 1956 nr 7). Przodował w atakach prowadzonych w l. 1956–8 na repertuar Teatru Ludowego w Nowej Hucie, kierowanego przez Jerzego Krasowskiego i Krystynę Skuszankę (W teatrze Nowej Huty, „Trybuna Ludu” 1956 nr 41). Po premierach „Krakowiaków i Górali” Wojciecha Bogusławskiego i „Księżniczki Turandot” C. Gozziego zarzucał Teatrowi Ludowemu elitarność oraz niedostosowanie do wymogów «obowiązku oświatowego» wobec publiczności. Kolejne ataki na nowe zjawiska teatralne prowadził w „Trybunie Literackiej” (Koniec taryfy ulgowej, 1957 nr 4, O „Teatrze 38” i o snobizmie, 1958 nr 8, O teatr naprawdę ludowy, 1958 nr 23, Tym razem o snobizmie (praktycznie), w cyklu „Z pozycji zdrowego rozsądku”, 1958 nr 32, Teatr 59. Na swojską nutę, 1959 nr 9) oraz organie KC PZPR „Nowe Drogi” (Rozważanie o teatrze polskim, 1958 nr 9). Stefan Kisielewski nazwał go w tym czasie «klasykiem drętwej mowy», a Jerzy Pomianowski pisał o krytyce wyniszczającej polski teatr („Ochotnik czy poborowy”, „Nowa Kult.” 1958 nr 22). Przyznawano jednak S-emu umiejętność charakterystyki i oceny gry aktorskiej. Był on też autorem komentarza do filmu dokumentalnego „Na wspinaczce” (1958) w reżyserii Natalii Brzozowskiej, ze zdjęciami Sergiusza Sprudina. W październiku 1959 został powołany do Sekcji Teatru i Filmu Rady Kultury i Sztuki przy Min. Kultury i Sztuki. W r. 1959 wystąpił z ostrą krytyką polskiej premiery „Króla Ubu” A. Jarry’ego w warszawskim klubie «Stodoła»; sztukę określił jako «cynizm i naplewatielstwo nie licujące z postawą zwłaszcza młodzieży» (W „Stodole” i za stodołą, „Trybuna Ludu” nr 146). Od marca 1960 do czerwca 1967 był członkiem Komisji Ocen Scenariuszy Filmowych przy Naczelnym Zarządzie Kinematografii, a w listopadzie 1961 został powołany do powstającej Rady Kinematografii przy Min. Kultury i Sztuki. Od r. 1962 wchodził w skład komisji nagród ministra kultury i sztuki za twórczość artystyczną. W „Trybunie Ludu” rozpoczął w r. 1960 batalię przeciw Jerzemu Grotowskiemu artykułami: Jak urabiać opinię (nr 88), Byron nabity we Flaszena (nr 94) i Pierwszy kot za płot. Ale... (nr 97). Kampanię na tych łamach wznowił w r. 1964 pamfletem Skoro takie cudo – pokażcie nam w Warszawie (nr 327) i jeszcze w r. 1967 przestrzegał, by nie dać się zwieść snobizmowi na temat «magów z Wrocławia» (Agonia czy objawienie?, nr 321).

Od r. 1955 S. wiele podróżował; był t.r. w Czechosłowacji, na Węgrzech, w Rumunii i Bułgarii. W r. 1956 uczestniczył w rejsie statkiem «Mazowsze» po Morzu Północnym, opływając Danię i norweskie fiordy. W r. 1957 ponownie wyjeżdżał do ZSRR i Czechosłowacji, co zaowocowało cyklem reportaży Z wędrówek po Słowacji („Trybuna Ludu” 1957 nr 251). W r. 1958 przebywał w Belgii oraz odbył rejs statkiem «Transylwania» po Morzu Śródziemnym, odwiedzając Turcję, Egipt, Włochy i Grecję. Na zaproszenie Brzękowskiego bawił w r. 1959 we Francji. W r. 1960 podróżował kolejny raz do ZSRR, w r. 1961 do NRD, Austrii i Włoch, a w r. 1962 do Włoch i Grecji; ten ostatni wyjazd stał się okazją do napisania książki wspólnie z Augustem Grodzickim, pt. Przez kraj bogów, słońca i oliwek (W. 1966). W zbiorze Przygody ze skałą, dziewczyną i śmiercią (W. 1956, wyd. 2, Kr. 1996) zamieścił S. fragmenty wspomnień górskich pisanych w czasie okupacji. Wrażenia z wyprawy sportowej w Alpy Zachodnie i odkrywczej w Wysoki Atlas zawarł w książce Siedem kręgów wtajemniczenia (W. 1959); nie poprzestawał tu na opisie zdobywania szczytów, ale dawał szeroką panoramę historyczną i obyczajową odwiedzanych krajów. W monografii „W skałach i lodach świata” pod redakcją Kazimierza Saysse-Tobiczyka (W. 1959–61 I–II) opublikował dwa ważne artykuły z historii polskiego ruchu wysokogórskiego: Odkrycie i zdobycie Tatr oraz Polskie wyprawy egzotyczne. Książki S-ego o tematyce górskiej, pełne walorów literackich oraz obserwacji etnograficznych i obyczajowych, weszły do kanonu polskiej literatury taternicko-alpinistycznej. W r. 1963 otrzymał S. członkostwo honorowe Klubu Wysokogórskiego. Po śmierci w r. 1962 taternika Jana Długosza opatrzył przedmową jego zbiór opowiadań Komin Pokutników (W. 1964). Swym pasjom wysokogórskim dał też wyraz w napisanym dla PSB, wspólnie z Januszem Kędzierskim, biogramie Adama Tadeusza Karpińskiego. W l. 1963–74 znów podróżował S. po Europie, najczęściej w towarzystwie żony oraz małżeństwa Augusta i Blanki Grodzickich, m.in. w r. 1963 był w Czechosłowacji i Jugosławii, w r. 1964 w Austrii, Grecji i ponownie w Jugosławii, w r. 1965 we Włoszech, a w r. 1966 we Francji i Szwajcarii.

Zajmując się przez wiele lat krytyką teatralną i filmową, nie zebrał S. swych recenzji i artykułów w formie książkowej; był jedynie autorem wstępu do polskiego przekładu „Dziejów dramatu” A. Nicolla (W. 1962). Od r. 1962 zamieszczał regularnie artykuły i recenzje w „Dialogu” (do r. 1968 w cyklu „Uwagi o teatrze i filmie”), a od r. 1963 w tygodniku „Film”. W „Trybunie Ludu” ogłaszał cykle recenzyjne: „Na półce z książkami” (1963) i „Film” (od r. 1965). W r. 1965 otrzymał nagrodę Klubu Krytyki Teatralnej. W październiku 1966 brał udział w Kongresie Kultury Polskiej, pracując w IV Komisji, zajmującej się teatrem, filmem, estradą i muzyką. W czerwcu 1967, w związku z wyrażanymi prywatnie opiniami na temat wojny na Bliskim Wschodzie, został objęty obserwacją Służby Bezpieczeństwa; uznano wtedy, że jest to «przedwojenny raczej reakcjonista, powiązany przez żonę z grupą kierującą zarówno redakcją, jak i posiadającą pewne poważne wpływy tak w Partii, jak w rządzie» (notatka MSW nr I–088/67 z 16 VI 1967). W „Sprawozdaniu Zespołu Biura Prasy KC i KW PZPR z rozmów przeprowadzonych z dziennikarzami – członkami Partii, w związku z ich postawą w czerwcu 1967 r.” napisano 4 VII 1967, że «tow. Szczepański pozostaje od dłuższego czasu w opozycji wobec polityki kulturalnej partii» i oceniając krytycznie pracę działu kulturalnego „Trybuny Ludu”, postulowano odwołanie go z funkcji kierowniczej. Pod koniec listopada 1967 był S. jednym z czterech krytyków, którym władze poleciły pisać o wystawieniu „Dziadów” Adama Mickiewicza w Teatrze Narodowym w Warszawie; w recenzji „Dziady” Kazimierza Dejmka („Trybuna Ludu” nr 330) zarzucił S. reżyserowi niewłaściwy dobór scen polityczno-satyrycznych oraz nadmierne wykorzystanie warstwy mistycznej. Bez przeszkód odbywał kolejne podróże: w r. 1967 do Jugosławii, Grecji i Turcji, w r. 1968 do NRD i Turcji, w r. 1969 do Jugosławii i Wielkiej Brytanii (tu m.in. śladami W. Shakespeare’a), w r. 1970 do Hiszpanii; nadal też ogłaszał reportaże z wojaży w „Trybunie Ludu”, a także w „Wierchach”. W r. 1968 publikował w „Teatrze”, natomiast w r. 1970 zakończył współpracę z „Filmem” i „Dialogiem”. W r. 1971 przeszedł w „Trybunie Ludu” na emeryturę (wówczas Służba Bezpieczeństwa zaprzestała wobec niego inwigilacji), ale kontynuował tu swój cykl recenzyjny „Film” (do r. 1975), a w r. 1976 ogłaszał cykl „Spotkania z filmem”.

W r. 1972 podjął S. współpracę z tygodnikiem „Perspektywy”; od r. 1973 publikował w nim cykl felietonów teatralnych Z mojej loży. W l. siedemdziesiątych wyjeżdżał do ZSRR, NRD, Jugosławii, krajów skandynawskich i Grecji. Wydał tom esejów poświęconych Pergamonowi i ołtarzowi pergamońskiemu z muzeum w Berlinie pt. Ołtarz i miasto (Kr. 1974). O starożytnej Troi opowiedział w zbiorze szkiców popularnonaukowych pt. Troja dla dorosłych (Kr. 1975); z pracą tą polemizował Eugeniusz Słuszkiewicz („Meander” T. 31: 1976 z. 3). Podróż do Turcji z r. 1967 zaowocowała drugą książką napisaną z Grodzickim – Ankarskim ABC (W. 1977), traktującym o historii i kulturze Turcji oraz o polskich śladach w tym kraju. Opublikował też opowieści o starożytnych Hetytach pt. Imperium tysiąca bogów (Kr. 1977). Jego kolejny reportaż historyczny Podróż po ziemi greckiej z Neapolu śladami Juliusza Słowackiego (Kr. 1979) oceniono jako mało przydatny dla historyka literatury, za to zawierający interesującą rekonstrukcję obrazu dziewiętnastowiecznej Grecji. Pisarstwo historyczne S-ego charakteryzowała erudycja, szerokość zainteresowań i dygresyjna narracja, w której z łatwością przechodził od wrażeń osobistych i wspomnień do wydarzeń historycznych i refleksji kulturowej; oryginalność jego metody pisarskiej akcentował m.in. Jacek Kolbuszewski („Antyczna trylogia Jaszcza”, „Życie Liter.” 1977 nr 37). S. napisał również przewodnik Grecja (W. 1977, wyd. 2, W. 1978, wyd. 3, W. 1989), a w r. 1979 opublikował wstęp pt. Tatry i my do albumu „Świat Tatr” (W.). W r. 1979 podróżował do Bułgarii, na Kubę i do Meksyku, w r. 1980 zwiedzał Indie, a w r. 1982 wyjechał do Korei Północnej. Przygotował bogato udokumentowaną encyklopedię starożytnych i nowożytnych igrzysk olimpijskich pt. Od Olimpii do olimpiad (Kr. 1980). Wrażenia z podróży po górskich rejonach Hiszpanii, Grecji, radzieckiego Krymu i Kaukazu oraz Turcji zawarł w tomie Od słupów Herkulesa do Arki Noego (W. 1983). Ostatnia książka o górach Sześćdziesiąt lat Karpat (niewyd., mszp. w CATG, sygn. JAS III.2.9.) zawierała refleksje nad zmianami dokonanymi w Karpatach w czasie jego życia. W r. 1986 zakończył S. współpracę z „Perspektywami”, a w r. 1988 otrzymał Złotą Odznakę «Za zasługi dla dziennikarstwa», nadaną przez Stow. Dziennikarzy PRL. Zmarł 20 III 1991 w Warszawie, został pochowany w Krakowie 27 III w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim (kw. M). Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1950), Medalem X-lecia (1955), XXX-lecia (1974) i XL-lecia (1984) Polski Ludowej, Orderem Sztandaru Pracy II (1959) i I kl. (1971) oraz Odznaką «Zasłużony działacz kultury» (1973).

W zawartym 24 XI 1932 w kościele św. Floriana w Krakowie małżeństwie z Marią Moniką Perlberg (Perlberżanką) (1908–1991), pseud. Nika, taterniczką, pisarką, autorką artykułów, wspomnień i nowel o tematyce taternickiej, alpinistycznej i krajoznawczej oraz książki „Ratunek i inne opowiadania” (Kr. 1957), S. dzieci nie miał.

Na mocy testamentu S-ego przekazano jego księgozbiór do Centralnej Biblioteki Górskiej PTTK w Krakowie. Archiwum pisarza, zawierające dokumenty oraz maszynopisy niewydanych książek, znajduje się tamże w CATG.

Enc. Tatrzańska (1995); Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), S. 1, III; PSB (Sokołowski Marian Piotr Stanisław); Współcz. pol. pisarze, VIII, X; – Burghardt A., Jan Alfred Szczepański jako ideolog gór, „Wierchy” T. 58: 1992 (1993); Chwaściński B., Wojsznis J., Wśród gór Maroka, Lw. 1935: Ciechowicz J., O krytyce agresywnej. Rapsodycy w oczach Jaszcza, w: Polska krytyka teatralna lat 1944–1980, Kat. 1986; Jarowiecki J., Studia nad prasą polską XIX i XX wieku, Kr. 1997; Kalemba-Kasprzak E., Teatr w gazecie, Wr. 1991; Kłak T., Czasopisma Awangardy, 1919–1931, Wr. 1978 cz. 1; Kosiński R., Jan Alfred Szczepański, w: tenże, Głowy podwawelskie, Kr. 1965; Kotlarczyk M., Reduta słowa. Kulisy dwu likwidacji Teatru Rapsodycznego w Krakowie, Londyn 1980; Natanson W., O Janie Alfredzie Szczepańskim subiektywnie. (W 80-lecie urodzin), „Teatr” 1982 nr 4; Pomianowski J., Jeszcze o Jaszczu, „Nowa Kult.” 1958 nr 30; Popiel J., Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941–1967, Kr. 2006; Stępień M., Koło Literacko-Artystyczne Litart (1926–1935), „Pam. Liter.” 1975 z. 1; Szpakowska M., Spór o Nową Hutę, „Dialog” 1984 nr 6; Wójcik W. A., Jan Alfred Szczepański, „Wierchy” T. 57: 1988–92 (1993); Zbijewska K., Saga rodu Szczepańskich, „Magazyn Kult.” 1991 nr 4; Żuławski W., Sygnały ze skalnych ścian, W. 1967; – Brzękowski J., W Krakowie i Paryżu, W. 1968; Marzec 1968: trzydzieści lat później…, Oprac. M. Zaremba, W. 1998 II 30; Szczepański J. A., Mój Kraków, „Perspektywy” 1985 nr 3; tenże, Z lat młodych, górnych i durnych (Przyczynek do dziejów pierwocin Awangardy krakowskiej), „Życie Liter.” 1979 nr 15; tenże, Zakopane i my, „Perspektywy” 1985 nr 8, 9; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975 I–II; – „Perspektywy” 1982 nr 40 (wywiad ze S-m); „Więź” 1991 nr 6; – Arch. UJ: sygn. S II 307B, 312C, 317C, 324, 332, 339B, 516, sygn. WF II 400, 404, 409, 413, 417, 422; B. Jag.: sygn. Przyb. 241/10; Dom Liter. w W.: inw. 1313 (ankiety z 5 XI 1950, 20 I 1957); IBL PAN: Pracownia Dok. Hist.-Liter. od XIX do XXI w. (ankiety z 10 X 1957, 11 VI i 15 VI 1979); IPN w W.: sygn. BU 01208/1015, mf. 5549/2.

Ewa Głębicka i Marek Czyż